Ethische aspecten van synthetische biologie
Potentiële risico’s hebben een belangrijke rol gespeeld in het opkomende debat over synthetische biologie. Nieuwe technologieën raken echter ook vaak aan ethische kwesties die niet altijd gemakkelijk onder woorden te brengen zijn. Ontwikkelingen in de biotechnologie hebben in het verleden regelmatig tot verhitte ethische discussies geleid, bijvoorbeeld omdat er morele grenzen in het geding waren die volgens sommigen niet overschreden mogen worden.
Zo bleek uit een enquête van Eurobarometer in 2010 dat 58% van de Nederlanders zich ongemakkelijk voelt met betrekking tot biotechnologie. Hoe zal de synthetische biologie in dit kader worden beoordeeld, gezien de mogelijkheden om ‘de natuur’ en ‘het leven’ drastisch te herontwerpen? In de ELSI-studies en de sporadische bijdragen van maatschappelijke organisaties aan het opkomende debat komen de volgende kwesties naar voren.
Rechtvaardige toepassing van synthetische biologie
Een van de terugkerende thema’s in ELSI-debatten over opkomende technologieën is de vraag in hoeverre de voor- en nadelen rechtvaardig worden verdeeld. Dit gaat dan om zowel geografische spreiding als spreiding tussen generaties. In het opkomende debat over synthetische biologie is deze vraag ook aan de orde. Volgens de Amerikaanse Presidential Commission for the Study of Bioethical Issues is synthetische biologie een wereldwijde aangelegenheid. Om die reden hebben overheden een grote verantwoordelijkheid om de voor- en nadelen vanuit een globaal rechtvaardigheidsperspectief te beoordelen.
Wat op wereldschaal wel en niet rechtvaardig is, is in de praktijk niet altijd gemakkelijk te voorzien. Zo kan synthetische biologie van groot belang zijn voor ontwikkelingslanden, maar ook juist een bedreiging. Een veel genoemde en geroemde toepassing van synthetische biologie is de productie van artemisinezuur met behulp van omgebouwde gistcellen. Op basis van deze grondstof kan het malariamedicijn Artemisinine op grotere schaal toegankelijk worden gemaakt voor mensen die dit hard nodig hebben. Toch ziet de ETC Group daar juist een bedreiging in voor boeren in ontwikkelingslanden die nu de kost verdienen met de teelt van planten waar Artemisinine uit wordt gewonnen.
Maatschappelijke organisaties maken zich ook zorgen over toepassingen van synthetische biologie die zich richten op grootschalige productie van biobrandstof op basis van plantaardig materiaal. Dit kan gepaard gaan met het gebruik van veel (schaarse) landbouwgrond en water, waarmee de voedselproductie in ontwikkelingslanden onder druk komt te staan, een kwestie die ook wel bekend staat als land grabbing.
Productie van synthetisch biologische brandstoffen of medicijnen kan extra druk leggen op schaarse grond.
Biowetenschappen en maatschappij
Een andere kwestie die raakt aan rechtvaardigheid is intellectueel eigendom. Ook onder synthetisch biologen zelf woedt een discussie waarbij sommigen pleiten voor veelomvattende vormen van patentering. Intellectueel eigendom wordt gezien als een noodzakelijke voorwaarde om nieuwe kennis commercieel te kunnen exploiteren. Anderen bepleiten juist een open source-model, waarin kennis en technieken in de synthetische biologie zo veel mogelijk gedeeld kunnen worden. De aanhangers van dit model vrezen monopolisering van kennis door grote bedrijven en daarmee versterking van bestaande ongelijkheden in de wereld. Een open source-model zou de innovatie in de synthetische biologie juist kunnen versnellen.
Is synthetische biologie onnatuurlijk?
Er bestaan in de samenleving verschillende opvattingen over welk ingrijpen in ‘de natuur’ nog is geoorloofd en welke (morele) grenzen daarbij in de acht moeten worden genomen. Ontwikkelingen in de biotechnologie zijn in dit kader vaak gestuit op een gevoel van onbehagen, vanwege het ‘onnatuurlijke’ karakter ervan. Zo vindt volgens de eerdergenoemde Eurobarometer-enquête 68% van de Nederlandse bevolking genetisch gemodificeerd voedsel ‘fundamenteel onnatuurlijk’.
De synthetisch biologie stelt onderzoekers in staat om fundamenteler in te grijpen in ‘de natuur’ dan ooit te voren. De kans is daarom groot dat synthetische biologie ook op gevoeligheden rondom (on)natuurlijkheid zal stuiten. Twee voorbeelden laten zien dat dit nu al het geval is.
In 2014 vonden de eerste producten met bestanddelen die met behulp van synthetische biologie zijn geproduceerd hun weg naar de schappen. Zo maakten Ecover en Unilever allebei bekend dat zij zeep hebben ontwikkeld met duurzame algenolie als alternatief voor palmolie. Palmolieplantages worden gezien als een van de belangrijke oorzaken van ontbossing in regenwouden. Het alternatief wordt geproduceerd door algen die door middel van synthetische biologie zijn aangepast. Een coalitie van internationale maatschappelijke organisaties bleek helemaal niet gelukkig met deze ontwikkeling. Om die reden startten zij de petitie ‘Synthetische biologie is niet ‘natuurlijk’. Houd extreme genetische manipulatie weg uit natuurlijke producten’. De aangekondigde productie van vanilline, het hoofdbestanddeel van vanille, door middel van synthetische biologie stuitte eveneens op felle kritiek vanuit de Friends of the Earth.
Biowetenschappen en maatschappij
Noties van leven
Wat is leven? Die vraag houdt de mensheid al eeuwen in de ban. Het doorgronden van de essentie van het leven, en het idee om wellicht ooit zelfs nieuw leven te creëren, wordt door menig bioloog beschouwd als een heilige graal. Net zoals natuurlijkheid een kostbaar goed is dat volgens menigeen respect verdient, geldt dat ook voor leven. De ontwikkelingen in de synthetische biologie kunnen gemakkelijk de indruk wekken dat het leven niets meer is dan louter DNA en wat eiwitten. Het streven naar een vergaande maakbaarheid van biologisch leven zou dan ook op weerstand kunnen stuiten. Vooralsnog werken synthetisch biologen met micro-organismen waar de meeste mensen weinig warme gevoelens voor koesteren. Maar in de toekomst wordt synthetische biologie wellicht gebruikt met betrekking tot organismen met een hogere aaibaarheid.
Ook op andere manieren raakt de opkomst van de synthetische biologie aan de grens tussen ‘levend’ en ‘niet-levend’. Denk bijvoorbeeld aan het onderzoek met betrekking tot zogenoemde protocellen, waarbij gepoogd wordt om een levende cel te maken uit niet-levende materie.
Voor God spelen
Het idee van ‘leven maken’ roept voor sommigen ook de vraag op of de mens door middel van de synthetische biologie niet te zeer ‘voor God speelt’. De kans is groot dat deze kwestie ook in het opkomende debat over synthetische biologie een rol gaat spelen, al is het maar omdat dergelijke metaforen door de populaire media nu al vaak met synthetische biologie in verband worden gebracht. Dat betekent overigens niet dat wetenschappers deze vraag niet serieus nemen. Zo schreef de Groningse hoogleraar Bert Poolman een informatief boek over synthetische biologie met als subtitel ‘De mens als schepper?’.
Omdat het debat over synthetische biologie nog maar net op gang komt, is het moeilijk in te schatten hoe mensen met religieuze levensovertuigingen de synthetische biologie in dit opzicht zullen beoordelen. Volgens een studie afkomstig van het Europese project SYNTH-ETHICS is de kwestie ‘voor God spelen’ op verschillende manieren te interpreteren. Een voor de hand liggende interpretatie is dat het scheppen van leven het prerogatief is van een hogere macht naar keuze. Maar het is ook te verdedigen dat in ieder geval het Christendom helemaal niet afwijzend staat tegenover vergaande interventie in de natuur. Volgens deze interpretatie is de natuur – levende wezens incluis – niet noodzakelijkerwijs iets heiligs, maar juist een gift aan de mensheid om naar eigen eer en geweten te mogen gebruiken.
Het thema ‘voor God spelen’ duidt overigens niet altijd op religieus geïnspireerde zorgen. Het kan ook een culturele metafoor zijn die wordt gebruikt om een gevoel van onbehagen te uiten over de overmoedigheid die spreekt uit de wetenschappelijke droom van leven maken.
