Een toekomst met CRISPR-Cas gemodificeerde gewassen in Europa lijkt dichtbij. De Europese Commissie gaat in juli een voorstel doen voor een regelgevingsaanpassing. Genetisch gemodificeerde (GM) gewassen kennen een geschiedenis van protesten en worden vaak weggezet als “Frankenfoods”. Deze benaming is exemplarisch voor het thema ‘natuurlijkheid’, wat vaak terugkomt in de discussie over GM-gewassen.
Eind januari was er een rondetafelgesprek in de Tweede Kamer over CRISPR-Cas en begin april ging een aflevering van Zembla over GM-gewassen. Er is weer volop aandacht voor het genetisch aanpassen van gewassen, omdat er een mogelijke versoepeling van de regelgeving aankomt om deze gentechniek in de plantenveredeling te gebruiken. In discussies over de wenselijkheid van GM-gewassen is de natuurlijkheid ervan een terugkerend thema. Zowel voor- als tegenstanders refereren naar (on)natuurlijkheid om hun gelijk te beargumenteren. Maar wat bedoelen we dan eigenlijk met ‘natuurlijkheid’?
Hier ligt een stapel groenten die we goed kennen. Mogelijk liggen daar in de toekomst met CRISPR-Cas bewerkte tomaten, courgettes of wortels tussen.
Regelgeving en CRISPR-Cas
Op het moment gaat de EU over de grote lijnen van de regelgeving en bepaalt iedere lidstaat daarbinnen de specifieke uitwerking. Nu is een vergunning verplicht om genetisch gemodificeerde organismen (ggo’s) te verkopen of om experimenten mee te doen. De vergunningsprocedure voor markttoelating gebeurt gecentraliseerd op Europees niveau. Hiervoor voert één lidstaat een milieurisicobeoordeling uit, en moeten de vertegenwoordigers van 28 lidstaten overeenstemmen om de vergunning te verlenen. In 2018 besloot het Europese Gerechtshof dat nieuwe gentechnieken – onder andere CRISPR-Cas – ook onder deze regelgeving vielen.
Eigenlijk gaat het niet om natuurlijkheid
Het gaat in de discussie vaak niet om wat we zien als ‘echte’ natuurlijkheid, blijkt uit onderzoek uitgevoerd in opdracht van de COGEM. Aan de hand van dat verslag licht technologie-ethicus professor Zoë Robaey van Wageningen University toe: “Het interessante is hoe natuur representatief is voor andere waardes.” Het gaat eerder om zorgen over de veiligheid van GM-voedsel in de natuur, of wat de gepaste rol van mensen is in de wereld om ons heen. Robaey vertelt: “Hoe meer nieuwe mogelijkheden via technologieën in onze gereedschapskist komen, hoe meer we ons gaan afvragen hoe ver we moeten gaan. Daar is geen pasklaar antwoord voor.”
Natuurlijkheid lijkt dus een toegankelijk woord waar andere overwegingen – zoals veiligheid of ethiek – mee worden geassocieerd. “Mijn vermoeden is dat voedsel wat als natuurlijk wordt gelabeld, waarschijnlijk ook gezien wordt als gezond en misschien zelfs lekkerder. Volgens mij zijn die associaties gelinkt met ervaringen met voedsel”, legt Robaey uit. “Je kunt je ook voorstellen dat sommige consumenten denken dat natuurlijk juist duur betekent, bijvoorbeeld bij biologische of organische labels in de supermarkt.”
Omgaan met natuurlijkheid
Natuurlijkheid is dus eigenlijk geen eenduidige maatstaf om de wenselijkheid van bepaald eten aan te meten. Dat zie je al bij het fruit en de groenten die je nu gewoon koopt in de supermarkt. Wilde bananen zijn eigenlijk klein, groen en vol zaadjes, wortels waren geel, paars en wit, en aubergines waren rond en witgroen (vandaar de naam ‘eggplant’ in het Engels). Wat betekent ‘natuurlijkheid’ dan echt voor ons? “Als je natuurlijkheid ziet als de afwezigheid van menselijk ingrijpen, dan is de manier hoe we voedsel nu al produceren, verre van natuurlijk”, beaamt Robaey.
Deze kleine groene vrucht is de wilde versie van onze gele lange banaan
Het lijkt vreemd dat consumenten GM-gewassen afwijzen op hun onnatuurlijkheid, terwijl ons voedsel dat eigenlijk allang niet meer is. Toch is het verklaarbaar als je weet dat de zorgen over natuurlijkheid dus eigenlijk meer om veiligheid en ethiek gaan. Wat je nu gewoon koopt in de supermarkt, is vertrouwd. GM-gewassen zijn nieuw en brengen dus onzekere risico’s mee met betrekking tot veiligheid en sociale wenselijkheid. Robaey ziet een constructieve oplossing: “Een manier om daarmee om te gaan, is dat je deze wenselijke waarden probeert te communiceren met een label dat meer intuïtief is voor consumenten.”
Op deze manier zou de verantwoordelijkheid van communiceren eerder liggen bij de producenten en anderen in de voedselketen. Robaey stelt: “Als consument ben je al overweldigd door alle dingen waar je eten aan zou moeten voldoen: het moet duurzaam zijn, diervriendelijk, niet te veel pesticiden gebruiken, maar ook betaalbaar zijn.” Als een GM-gewas ontwikkeld is om duurzaam te zijn, dan zou dat in het label opgenomen kunnen worden.
Acceptatie van GM-gewassen
Hoe moet het dan nu verder als er in de toekomst GM-gewassen in Europa verkocht zullen worden? Uit onderzoek blijkt dat burgers in Nederland niet negatief staan tegenover het ontwikkelen van GM-gewassen op zichzelf. Er is echter de opvatting dat actuele problemen – zoals verzilting van de bodem en verlies in biodiversiteit – onder andere zijn veroorzaakt door de intensivering van de landbouw en de manier waarop technologieën in het verleden zijn ingezet. Daarom betwijfelen burgers of bedrijven nieuwe GM-gewassen echt zullen ontwikkelen voor maatschappelijke nut in plaats van commerciële doelen. Wanneer we de onnatuurlijkheid van GM-gewassen bediscussiëren gaat het eigenlijk over zorgen over het verantwoord inzetten van de technologie. Die zorgen kunnen meegenomen worden in nieuwe regelgeving.
In het verleden is er veel tegen de bedrijfspraktijken geprotesteerd van Monsanto, die herbicide-resistente GM-gewassen verkocht én bijbehorende herbicide. Volgens burgers moet het gebruik van GM-gewassen anders.
Commerciële belangen versus maatschappelijke belangen
Of een GM-gewas een commercieel of maatschappelijk belang dient, is niet altijd vanaf het begin duidelijk. Neem het voorbeeld van de Roundup Ready gewassen die het biotechnologiebedrijf Monsanto in 1996 begon te verkopen. Deze soja en mais waren resistent tegen de herbicide Roundup, die Monsanto ook verkocht. Monsanto profiteerde dubbel omdat boeren die Roundup Ready gewassen teelden ook Roundup nodig hadden. Er werd beloofd dat deze gewassen de hoeveelheid benodigde herbicide zou verminderen, maar het gebruik nam juist toe.
Golden Rice is een voorbeeld van een gewas wat ontwikkeld is voor maatschappelijke belangen door een non-profit onderzoeksinstituut: het IRRI in de Filipijnen. Deze rijst bevat β-caroteen, wat kan helpen vitamine-A deficiëntie in Azië tegen te gaan bij kinderen en zwangere vrouwen.
Burgers verbinden strikte voorwaarden aan het ontwikkelen van GM-gewassen. Ze moeten veilig en voedzaam zijn, de verbeterde planten moeten een relevant maatschappelijk doel dienen zoals voedselzekerheid of duurzaamheid, en ze moeten voor alle boeren en consumenten toegankelijk zijn. “Natuurlijk leven we in een diverse samenleving, er zullen altijd verschillende meningen zijn over hoe we technologie gebruiken”, zegt Robaey. “Het gaat niet over de anderen overtuigen, maar samen manieren vinden om maatschappelijke of duurzame doelen te halen, en te kijken welke rol technologie daarin speelt.”
