Bijna elke week staat er wel iets over in de krant. De ene keer gaat het over het opdoeken van een klimaatakkoord, de andere keer over plastic soep, dan weer over het verdwijnen van natuur door de toenemende noodzaak aan landbouwgrond, of over de zin of onzin van het gescheiden inzamelen van plastic. Duurzaamheid is een belangrijk onderwerp.

Biobased economy

Biotechnologie kan bijdragen aan duurzaamheid, en dat is niet zo gek. Klimaatverandering wordt volgens een overweldigende meerderheid van wetenschappers veroorzaakt doordat we te veel fossiele grondstoffen verbruiken. Baby-olie, plastic en brandstof waar auto’s op kunnen rijden, het wordt allemaal van aardolie gemaakt.

Maar veel van wat je van aardolie kunt maken, kun je ook van planten en dieren maken. Levende organismen dus als alternatief voor fossiele brandstoffen. En levende organismen worden ook ingezet om ons afval op te ruimen. Bacteriën zuiveren het water, eten vuilnis op en worden al voor tal van producten gebruikt als alternatief voor aardolie.

Het idee is dat we met behulp van biotechnologie de levende wereld om ons heen zo kunnen aanpassen, dat we veel minder afhankelijk worden van fossiele brandstoffen, met als ultieme toekomstdroom dat we ze helemaal niet meer nodig hebben.

De termen die voor dit idee vaak gebruikt worden zijn de biobased economy of de circulaire economie: we halen volgens dat idee vrijwel alles uit de natuur, en zorgen dat het er op een milieuvriendelijke manier weer naar terugvloeit.

Het klinkt rooskleurig: weg met aardolie, welkom eencelligen. Toch is er nog wel de nodige discussie. Die vindt hoofdzakelijk plaats tussen beleidsmakers, bedrijven en wetenschappers. Er zijn binnen de discussie drie belangrijke twistpunten: ruimte, geld en regels.

Ruimte

Toen biobrandstoffen hun intrede deden, ontstond er discussie tussen onderzoekers en belangenorganisaties over de vraag of het verbouwen van gewassen voor biobrandstoffen niet concurreerde met gewassen voor voedsel. Bovendien waarschuwden sceptici dat het op z’n best alleen maar zou leiden tot het ontginnen van nieuwe landbouwgrond. Voorstanders brachten daar tegenin, dat dat niet zou hoeven, als het huidige landbouwareaal maar efficiënter gebruikt zou worden.

Die discussie duurt nog steeds voort, en verhardt ook. Aan het ene uiterste staan biologen die vinden dat natuurbeheer en landbouw zouden moeten samengaan. Ruimte beschikbaar maken voor landbouw is vanuit dit perspectief niet zo erg, als er op die landbouwgrond ook maar ruimte is voor natuur.

Ecomodernisten vertrekken vanuit het startpunt dat je beter zo efficiënt mogelijk zoveel mogelijk voedsel op één plek kunt produceren, waardoor je minder landbouwgrond nodig hebt en je kunt teruggeven aan de natuur wat nu onnodig gebruikt wordt. Megastallen en andere vormen van intensieve veehouderij zijn vanuit dat gezichtspunt prima, zolang het maar op een klein oppervlak gebeurt. Ook kernenergie als oplossing voor het energievraagstuk komt daarbij weer als serieuze optie terug in de discussie.

Geld

Een biobased economy klinkt mooi, maar kent ook wat haken en ogen. Een biobased alternatief voor aardolie moet aan een belangrijke, maar lastige voorwaarde voldoen: het moet goedkoper of net zo duur te verwerken zijn als aardolie. Dat is een lastige uitdaging, want aardolie is niet alleen een relatief goedkope grondstof, tal van industriële processen zijn helemaal ingericht op aardolie als grondstof.

Polyethyleentereftalaat (PET) – van de welbekende plastic frisdrankflessen – bijvoorbeeld, is een van aardolie gemaakt plastic. PET uit plantaardig materiaal maken kan wel, maar het proces is zo omslachtig dat er inmiddels een biobased alternatief op de markt is: polyethylenfuranoaat (PEF). Pas in 2017 is er een onderzoeksconsortium dat plantaardig PET uit het lab heeft gehaald en ermee experimenteert in een proefopstelling. Vooral om te kijken of het proces dat is uitgedacht ook op grotere schaal zou kunnen werken.

Zo gaat het ook met biobrandstoffen: gewassen als koolzaad zijn goed te verbouwen om er bioethanol (een alternatief voor benzine) uit te winnen, maar waar koolzaad verbouwd wordt, kun je geen voedselgewassen verbouwen. Op grote schaal toegepast leidt dat dus tot de eerder genoemde ruimtediscussie. Biobrandstoffen en chemicaliën moeten dus idealiter gewonnen worden uit de oneetbare resten van voedselgewassen. Maar hier geldt hetzelfde als met bio-PET: vaak pakt het proces te duur uit om succesvol te kunnen opschalen.

Regels

De ontwikkeling van compleet nieuwe (micro)organismen en het aanpassen van bestaande gaat langzamer dan technisch gezien zou kunnen. Micro-organismen zijn zelden optimaal geschikt om in te zetten voor de productie van stoffen die nodig zijn. Ze moeten altijd aangepast.

Tot voor kort was dat een tijdrovende onderneming. Door genome editing wordt dat een stuk eenvoudiger: de gewenste eigenschap wordt vrij eenvoudig ingebouwd. Daar waar dat bij mensen vooral nog een belofte voor de toekomst is, is genome editing voor bacteriën en gisten nu al goed mogelijk.

Bedrijven en onderzoekers die zich met dit soort ontwikkelingen bezighouden, pleiten voor versoepeling van de regelgeving. Deze is nu nog erg tijdrovend en werkt remmend op verdere ontwikkelingen, terwijl volgens de voorstanders niemand eigenlijk meer moeilijk doet over het genetisch aanpassen, of modificeren, van bacteriën. Maar genetisch gemodificeerde organismen (GGO’s) kunnen per ongeluk in de natuur terechtkomen. En zoals met elke nieuwe techniek is er het risico dat ook deze misbruikt kan worden voor minder goede doelen.

Het aanpassen van koloniën bacteriën is volautomatisch lopendebandwerk. Ze maken van alles: van biobrandstof tot medicijnen tot plastic.

Keuzes: wat vind je belangrijk

De discussie over de inzet van biotechnologie voor meer duurzaamheid kent dus verschillende aspecten en op elk van die aspecten kun je van mening verschillen. Bij het ruimte-aspect wordt duidelijk dat het vergroten van duurzaamheid ook technologische ontwikkeling vereist, bij het geld-aspect is wordt biotechnologie ingezet om de keuze tussen “vervuilend, maar goedkoop” en “duurzaam, maar duur” te vergemakkelijken door het “duurzaam, maar goedkoop”-alternatief aan te bieden en bij regels is de vraag welke risico’s we in welke mate willen lopen.